1. Εισαγωγικά σχόλια
Η αλλαγή του σκηνικού στα Βαλκάνια στην αρχή της δεκαετίας του 1990 αποτέλεσε αιτία να εμφανιστεί το πρόβλημα της ύπαρξης μειονοτικών πληθυσμών μέσα σε ανομοιογενή εθνικά κράτη. Το πρόβλημα αυτό πάντοτε υπήρχε και θα συνεχιστεί αν ληφθεί υπόψη η ύπαρξη πολλών εθνοτικών και άλλων ομάδων που ενσωματώνονται μέσα στα παλιά και νέα κράτη που υπάρχουν σήμερα στα Βαλκάνια. Αναμφισβήτητα, οι ομάδες αυτές είτε είναι εθνοτικές, θρησκευτικές, γλωσσικές ή πολιτιστικές πρέπει να διατηρήσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και την ταυτότητά τους μέσα στο χώρο όπου ζουν και αναπτύσσονται. Η ύπαρξη τους αποτελεί κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας και ειδικότερα των Βαλκανίων και η προστασία των δικαιωμάτων τους αποτελεί επιτακτική ανάγκη.

2. Η προστασία των μειονοτήτων στα Βαλκάνια στο επίπεδο των θεσμών
Τα μειονοτικά δικαιώματα που προκύπτουν μέσα από τα ισχύοντα κείμενα προστασίας θα μπορούσαν να χωριστούν σε δύο μέρη, το γενικό και το ειδικό. Στο γενικό εντάσσονται τα δικαιώματα που έχουν πεδίο εφαρμογής σε όλα τα μέλη όλων των μειονοτήτων. Τέτοια δικαιώματα είναι το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού, η επιλογή μεταχειρίσεως, η ελεύθερη και διασυνοριακή επικοινωνία, η ατομική και από κοινού άσκηση ειδικών δικαιωμάτων, η ίδρυση συλλόγων, η συμμετοχή στην ζωή της χώρας, η συμμετοχή σε αποφάσεις που αφορούν τις μειονότητες, ο σεβασμός της πληθυσμιακής συνθέσεως και των ορίων των μειονοτικών περιοχών, η ίδρυση πολιτικών κομμάτων, η αυτονομία των μειονοτήτων. Στο ειδικό μέρος της μειονοτικής προστασίας εντάσσονται τα δικαιώματα που έχουν πεδίο εφαρμογής στα μέλη των μειονοτήτων με επιμέρους χαρακτηριστικά. Τέτοια δικαιώματα είναι εθνοτικά/πολιτιστικά δικαιώματα, θρησκευτικά δικαιώματα, γλωσσικά δικαιώματα και εκπαιδευτικά δικαιώματα.
Σε θεσμικό επίπεδο ιδιαίτερη δράση για την προστασία των μειονοτήτων στα Βαλκάνια, έχει αναλάβει ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), - μετεξέλιξη της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ)- ο οποίος εορτάζει φέτος τα 10 χρόνια από τη δημιουργία του. Αν και η νομική υφή των κειμένων που υιοθετούνται στο πλαίσιο του ΟΑΣΕ είναι πολύ χαλαρή- οι υποχρεώσεις που αναλαμβάνουν τα 55 κράτη- μέλη είναι πολιτικού και όχι νομικού χαρακτήρα- ωστόσο έχουν υιοθετηθεί κείμενα που αποτέλεσαν σημεία αναφοράς για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εντός και εκτός του Οργανισμού {(την Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975), το Καταληκτικό Κείμενο της Βιέννης (1989), το Κείμενο της Κοπεγχάγης για την Ανθρώπινη Διάσταση της Επιτροπής Ειδικών για την Ανθρώπινη Διάσταση της ΔΑΣΕ (1990), την Χάρτα των Παρισίων για Μια Νέα Ευρώπη (1990) την Έκθεση της Επιτροπής Ειδικών για τις Εθνικές Μειονότητες της Γενεύης και το Κείμενο του Ελσίνκι (1992)}.
Από την πλευρά της η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) δεν φαίνεται να έχει κάποιον ιδιαίτερο ρόλο στη διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου περί προστασίας των μειονοτήτων στα Βαλκανικά κράτη, ωστόσο η θέση της είναι πολύ σημαντική στο ουσιαστικό επίπεδο. Η Σλοβενία έχει ενταχθεί από την 1^η Μαΐου 2004, η Βουλγαρία και η Ρουμανία πρόκειται να ενταχθούν το 2007, ενώ τα υπόλοιπα κράτη είτε βρίσκονται σε καθεστώς απόδοσης ημερομηνίας (Τουρκία), είτε έχουν υποβάλλει αίτηση ένταξης (Κροατία), είτε έχουν ενταχθεί στη Διαδικασία Σταθεροποίησης και Σύνδεσης (Δυτικά Βαλκάνια). Τα κριτήρια τα οποία θέτει η ΕΕ για τις υποψήφιες χώρες περιλαμβάνουν ζητήματα μεταχείρισης των μειονοτήτων, της εξάλειψης των διακρίσεων εις βάρος τους, ενώ για να ενταχθεί ένα κράτος πρέπει να εκπληρώσει όλες τις προϋποθέσεις που τίθενται. Έτσι, όλα τα Βαλκανικά κράτη που είχαν μειονοτικά προβλήματα υποχρεώθηκαν να προσαρμόσουν τη νομοθεσία και τις διοικητικές ή άλλες πρακτικές τους στο κοινοτικό κεκτημένο. Σε πρακτικό επίπεδο η ΕΕ έχει συντάξει προγράμματα που αποδέκτες τους είναι οι μειονότητες στην ΕΕ και ενισχύουν σε μεγάλο βαθμό τη γλωσσική και πολιτισμική ταυτότητα αυτών των ομάδων. Στην «Ατζέντα 2000» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής γίνεται αναφορά στο σεβασμό των μειονοτήτων ενώ το Σύμφωνο Σταθερότητας για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη θεωρείται σαν την μόνη κοινοτική δράση που είχε σαν κύριο αντικείμενο τις μειονότητες.
Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στο Συμβούλιο της Ευρώπης όσον αφορά τα μειονοτικά δικαιώματα και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία αποτελεί πρότυπο συστήματος διεθνούς προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου σε περιφερειακό και οικουμενικό επίπεδο, αφού προβλέπει αρίθμηση δικαιωμάτων καθώς και μια διαδικασία προσφυγής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε περίπτωση που τα δικαιώματα αυτά θεωρείται ότι παραβιάζονται. Θα πρέπει ακόμη να αναφερθεί ο Ευρωπαϊκός Χάρτης των Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών (1992) και η Σύμβαση - Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων (1995) Τη Συνθήκη έχουν επικυρώσει όλες οι Βαλκανικές χώρες πλην της Τουρκίας που δεν έχει καμιά μορφή συμμετοχής.

3. Εθνικισμός και μειονότητες
Τα Βαλκάνια είναι μία περιοχή της Ευρώπης όπου οι σχέσεις έθνους και κράτους αποτέλεσαν κεντρικό πρόβλημα τους δύο τελευταίους αιώνες. Η καθυστέρηση στην συγκρότηση του κράτους συνέβαλε ώστε το εθνοτικό μωσαϊκό που χαρακτηρίζει όλα τα Βαλκανικά κράτη, αντί να αποτελέσει την βάση για δημοκρατικές και προηγμένες κοινωνίες, οδήγησε σε λογικές αποκλεισμού και στην καλλιέργεια μίας ιδιάζουσας αντίληψης της εθνικής ταυτότητας. Με το τέλος του ψυχρού πολέμου, ο εθνικισμός εμφανίστηκε ξανά ως μία σημαντικότατη δύναμη στο παγκόσμιο σύστημα και για τα Βαλκάνια, η έκρηξη που έφερε το τέλος 45 χρόνων ενός πολιτικού συστήματος, υπήρξε σε μεγάλο βαθμό και η εκδίκηση των συγκεκριμένων κοινωνιών σε μία πολιτική τάξη που προσπάθησε να συγκαλύψει ή να χρησιμοποιήσει την ιδιομορφία του εθνικού ζητήματος. Με την κατάρρευση των καθεστώτων, οι Βαλκανικές κοινωνίες βρήκαν μπροστά τους την διαφορετικότητα, ως απειλή και η ανασφάλεια που προκλήθηκε από τις αλλαγές στο διεθνές περιβάλλον οδήγησε πολλά κράτη της περιοχής στο να απευθυνθούν στον εθνικισμό με στόχο να ενισχύσουν την συνοχή τους. Παράλληλα, δόθηκε η ευκαιρία σε πολλά μειονοτικά κινήματα, να αρθρώσουν έναν νέο λόγο και να διεκδικήσουν μία θέση στο πολιτικό σύστημα, φτάνοντας μερικές φορές σε αιτήματα απόσχισης.

4. Συμπερασματικά
Η ύπαρξη μειονοτικών πληθυσμών μέσα στα Βαλκανικά κράτη θα συνεχίσει να υφίσταται και δεν θα εκλείψει στο μέλλον. Αντιθέτως, η εθνική ανομοιογένεια στα κράτη θα αυξάνεται σαν αποτέλεσμα της νέας παγκοσμιοποιημένης τάξης πραγμάτων. Η μεταψυχροπολεμική εμπειρία στα Βαλκάνια, μας υποδεικνύει ότι η ομοσπονδιακή οργάνωση των κρατών παρέχει τη δυνατότητα για τη διεκδίκηση απόσχισης για τη δημιουργία νέων κρατικών μορφωμάτων (Κοσσυφοπέδιο, απόπειρα στα Σκόπια). Η τελική έκβαση ενός μειονοτικού ζητήματος επηρεάζεται ελάχιστα από την ιστορία μιας περιοχής, τη πληθυσμιακή της σύνθεση και το «δίκαιο». Το δίκαιο αδυνατεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στο διεθνές σύστημα αφού τα κράτη συμμορφώνονται μόνο όταν κρίνουν ότι είναι προς το συμφέρον τους, ενώ όταν το παραβιάζουν δεν το ομολογούν αλλά αιτιολογούν την στάση τους, είτε επικαλούμενοι άλλο κανόνα, είτε αμφισβητώντας μόνο τον συγκεκριμένο κανόνα, είτε ερμηνεύοντας τον με τρόπο που να νομιμοποιεί την ενέργειά τους. Η κρατική συμπεριφορά επηρεάζει σημαντικά την εξέλιξη ενός μειονοτικού ζητήματος, η ανάγκη επιβίωσης και εξυπηρέτησης συμφερόντων αναγκάζει τα Βαλκανικά κράτη να υποβαθμίζουν το ρόλο του «δικαίου» και της «ηθικής», ενώ η τελική έκβαση του μειονοτικού ζητήματος εξαρτάται από την στρατηγική των δρώντων (κράτη, μειονότητα, εξωτερικός παράγοντας) και τις διεθνείς συγκυρίες.
Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι οι μειονότητες δεν πρέπει να θεωρούνται εμπόδιο στην ειρηνική συνύπαρξη των κρατών, αλλά αντιθέτως θα πρέπει να προστατεύονται αποτελεσματικά έτσι ώστε να αναπτύσσουν ελεύθερα τα ιδιαίτερα πολιτιστικά, γλωσσικά και άλλα χαρακτηριστικά τους. (πχ. Ελληνική μειονότητα στην Αλβανία και η δράση εναντίον της στο ζήτημα της ελληνικής γλώσσας). Η βασική πρόκληση που έχουν να αντιμετωπίσουν τα νέα κράτη στα Βαλκάνια είναι ο ιδιαίτερος τρόπος ένταξης των μειονοτήτων στο δρόμο του εκδημοκρατισμού.

Fanis Malkidis

fmalkidi@bscc.duth.gr