Metanastis

Και όμως είναι Ελληνικές!

Περιήγηση σε λέξεις του αγγλικού λεξιλογίου με ελληνική προέλευση

Πολλοί από τους Έλληνες που μαθαίνουν την αγγλική γλώσσα συχνά πέφτουν πάνω σε λέξεις που τους θυμίζουν έντονα τις αντίστοιχες ελληνικές. Λέξεις όπως astronomy, geography, prototype, philosophy, democracy, orthopedics, microbe θυμίζουν πολύ εύκολα την ελληνική τους προέλευση ακόμα και στον πιο μικρό μαθητή της αγγλικής, ακόμα και στον αναλφάβητο γέροντα που τις ακούει για πρώτη φορά. Αυτή ήταν πάντοτε η κατάσταση: η Eλληνική δάνειζε στους «βαρβάρους» (με την αρχαιοελληνική έννοια) λέξεις και γλωσσικές δομές που εξέφραζαν τον ανώτερο πολιτισμό και ήτανε απαραίτητες για την ανάπτυξη του δικού τους πολιτισμού ενώ αντιθέτως τα δικά μας δάνεια από ξένες γλώσσες δεν εξέφραζαν ανώτερες πολιτισμικές αξίες αλλά (εξέφραζαν) είτε αντικείμενα που δεν υπήρχαν στην ελληνική γλώσσα (π.χ. καγκουρώ, τατουάζ, ντομάτα κλπ. είτε κατώτερες έννοιες (π.χ. χάμπουργκερ, κομπρεσέρ, σαμπρέλα, φαξ κλπ.) Σημειωτέον ότι ακόμα και αυτές οι ξένες λέξεις θα μπορούσαν να αντικατασταθούν από ωραιότατες και ελληνικότατες λέξεις, όπως άλλωστε έγινε σε πολλές περιπτώσεις και στο παρελθόν,

βλ. πεχλιβάνης- παλαιστής, τεμπεσίρι-κιμωλία,γαζέτα-εφημερίδα κ.ά.

Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να ρίξει φως σε λέξεις της αγγλικής γλώσσας που ενώ η γραπτή μορφή τους και η ηχητική τους πλευρά δεν θυμίζουν στους Νεοέλληνες την ελληνική τους καταγωγή, η ετυμολογία τους ωστόσο, σύμφωνα με τα διδάγματα της γλωσσικής επιστήμης, αποδεικνύει ξεκάθαρα πως η «πολιτιστική αιμοδοσία» της ελληνικής στους διάφορους ευρωπαϊκούς λαούς υπήρξε μεγαλύτερη απ' όσο φανταζόμαστε.

Ας υποθέσουμε ότι κάποιος Έλληνας μαθαίνει τη λέξη bishop θα φανταζόταν ποτέ ότι είναι απόγονος της λέξης «επίσκοπος» της οποίας πρώτα σιγήθηκε το αρχικό ε-, έπειτα αφαιρέθηκε η κατάληξη -ος και τα π και σκ προφέρθηκαν ως μπ και σ παχύ; 'Αλλο παράδειγμα είναι η λέξη «βούτυρο» (βούτυρος < βους + τυρός) που πέρασε στη λατινική γλώσσα με τη μορφή butyrum και έδωσε τον τύπο butter της Αγγλικής, beurre της Γαλλικής, Butter της Γερμανικής, burro της Ιταλικής κ.ά. Το ίδιο συνέβη και με τη λέξη εκκλησία στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες η λατινική τη δανείστηκε αυτούσια (δηλ. ecclesia) και στην ιταλική απέβαλε το αρχικό e-, και το -l- ενώθηκε με το -c- για να παραγάγει το παχύ-κ- στην σύγχρονη λέξη chiesa. Στην αγγλική και γερμανική γλώσσα υπάρχουν οι τύποι church και Kirche αντίστοιχα οι οποίες δεν είναι παρά αποδόσεις της ελληνικής λέξης Κυριακή έτσι είχαν ονομάσει την εκκλησία οι τεύτονες και οι σάξονες επειδή ήταν ο οίκος του Κυρίου ή επειδή πήγαιναν εκκλησία κάθε Κυριακή!

Η πλέον σημαντική περίπτωση ελληνικής προέλευσης είναι η λέξη draft της αγγλικής γλώσσας την οποία ανακάλυψα πρόσφατα και αποδεικνύει την επιρροή της βυζαντινής ανώτατης παιδείας στην δυτικοευρωπαϊκή. Στα αγγλικά πανεπιστήμια έχει επικρατήσει όταν οι φοιτητές αναλαμβάνουν διπλωματικές και πτυχιακές εργασίες να δίνουν στον καθηγητή που αναλαμβάνει την εποπτεία ένα προσχέδιο της εργασίας ώστε αυτός να γνωρίζει με τι θα ασχοληθεί ο φοιτητής, να τον καθοδηγήσει σωστά και να διορθώσει τα όποια λάθη. Δυστυχώς, κανείς μέχρι σήμερα δεν είχε τονίσει ότι η λέξη draft προέρχεται από ελληνική ρίζα και έχει σχέση με την εκπαίδευση στο Βυζάντιο.

Είναι γνωστό ότι είτε κάποιος σπούδαζε στο Πανδιδακτήριον της Κωνσταντινουπόλεως ή στην Πατριαρχική Σχολή ή σε οποιαδήποτε άλλη (σχολή Μαγναύρας, σχολή των Αγίων Τεσσαράκοντα) έπρεπε στο τέλος των σπουδών του να αναλάβει μία μελέτη η οποία ποίκιλλε ανάλογα με τις σπουδές του. Οι σπουδαστές του Πανδιδακτηρίου ανελάμβαναν την συγγραφή μελέτης νομοθετικού περιεχομένου ή ρητορικού (εγκώμιο, επιτάφιο, ευκαιριακό λόγο, κάτοπτρα ηγεμόνων, τα οποία ήταν όλα πλαστοί λόγοι) ενώ οι σπουδαστές της Πατριαρχικής Σχολής έπρεπε να συγγράψουν μελέτη θεολογικού περιεχομένου (δογματική, αντιρρητική, ερμηνευτική κλπ) σύμφωνα με τους κανονισμούς έπρεπε κάποιος διδάσκαλος της σχολής να αναλάβει την εποπτεία και τη διόρθωση της εργασίας, κάτι το οποίο σήμαινε πως έπρεπε να γνωρίζει το περιεχόμενο της εργασίας από τα πρώτα στάδια. Για το σκόπο αυτό ο σπουδαστής έπρεπε να δώσει στον διδάσκαλο ένα μικρό προσχέδιο της εργασίας το οποίο ονομαζόταν δρακτόν (και ενίοτε δράγμα).

Η λέξη δρακτόν (και δράγμα) προέρχονται από το ρήμα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας: δράττομαι (αττικός τύπος: δράσσομαι) και σημαίνει «κάτι που μπορεί να χωρέσει στο χέρι, χερόβολο». Ομόρριζες λέξεις είναι ο δραγμός, το ρήμα δραγμεύω και η δραχμή, το αρχαιοελληνικό νόμισμα το οποίο αρχικά σήμαινε επίσης ό,τι και το δράγμα. Στο Βυζάντιο η λέξη δρακτόν χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει το σύντομο και περιεκτικό προσχέδιο των εργασιών σπουδαστών της ανώτερης εκπαίδευσης.

Η βυζαντινή εκπαίδευση υπήρξε το πρότυπο κατά το οποίο οργανώθηκαν τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και μετά την πρώτη (1204) και κυρίως τη δεύτερη (1453) 'Αλωση της Κωνσταντινούπολης η μετανάστευση πολλών Ελλήνων λογίων στη Δύση οδήγησε σε ακόμη πιο βαθιά επίδραση της βυζαντινής εκπαίδευσης και πολιτισμού στους δυτικοευρωπαίους. Η πρακτική του δρακτού ή δράγματος συνεχίστηκε διά μέσου των αιώνων και έφτασε μέχρι σήμερα& το δρακτόν ως έννοια και ως πρακτική συνεχίζει να επιβιώνει στα πανεπιστήμια της Εσπερίας. Στα ιταλόφωνα πανεπιστήμια ονομάζεται progetto, στα γαλλικά projet (και σημαίνει το προσχέδιο της μεταπτυχιακής διατριβής που επιθυμεί να αναλάβει ο υποψήφιος φοιτητής και το οποίο εξετάζει αρμόδια επιτροπή καθηγητών προκειμένου να δώσει σχετική έγκριση) στα γερμανικά λέγεται Plan ενώ στα αγγλικά λέγεται draft, διατηρώντας την ορολογία της βυζαντινής ανώτατης εκπαίδευσης.

Η λέξη draft της Αγγλικής έχει τις εξής σημασίες:

1.Κομμάτι κειμένου, μία επίσημη πρόταση η οποία συχνά περιλαμβάνει τις κύριες ιδέες μίας μελέτης, άρθρου, βιβλίου κλπ. αλλά όχι την πλήρως ανεπτυγμένη μορφή της.
2.Συναλλαγματική.
3.Σειρά κατάταξης στο στρατό.

Σύμφωνα με ετυμολογικά λεξικά της αγγλικής η λέξη draft αποτελεί την ορθογραφική απλούστευση - ώστε να πλησιάζει τη φωνητική γραφή - της λέξης draught που προέρχεται από τύπο *dreaht, *drοeht της αρχαίας Αγγλικής, ο οποίος ανάγεται στο ρήμα dragan (πβ. drag, draw) που σημαίνει «τραβώ» και «πίνω» (Πβ. και το νεοελληνικό «τραβώ νερό απ' το πηγάδι». Έτσι εξηγείται η επίδραση) ο απλουστευμένος τύπος draft μαρτυρείται τον 15ο αι. μ.Χ., ενώ ο τύπος draught μαρτυρείται στα 1205(μόλις ένα χρόνο μετά την πτώση της Κων/πολης στους Φράγκους της Δ΄ σταυροφορίας)και σημαίνει:

1.Ρεύμα κρύου αέρα.

2.Χύμα ποτό (κυρίως για μπύρα).

3.Ζώο που χρησιμοποιείται για να σέρνει φορτία.

4.Το παιχνίδι της ντάμας.

5.Ρουφηξιά, γουλιά.

6.Βύθισμα πλοίου.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η ετυμολόγηση των τύπων draught και του μεταγενέστερου draft είναι μόνο εν μέρει ορθή, στην πραγματικότητα υπάρχουν δύο ομώνυμες λέξεις draft (και παλαιότερα draught) οι οποίες έχουν διαφορετική ετυμολογική αφετηρία και μόνο η σημερινή μορφή τους συμπίπτει. Αυτή η σύμπτωση είναι- όπως θα δειχθεί παρακάτω- προϊόν της ταλαιπωρίας που υφίστανται οι λέξεις από τους καιρούς: φωνολογικές αλλοιώσεις, αλλαγές στη σημασία και άλλες περιπέτειες καθιστούν σκοτεινή την προέλευση. Η λέξη draft η οποία σημαίνει «κομμάτι κειμένου, μία επίσημη πρόταση η οποία συχνά περιλαμβάνει τις κύριες ιδέες μίας μελέτης, άρθρου, βιβλίου κλπ. αλλά όχι την πλήρως ανεπτυγμένη μορφή της» είναι απόγονος της λέξης draught <draght <dractum <δρακτόν. Οι υπόλοιπες σημασίες των λέξεων draft και draught έχουν σχέση με τον τύπο που προέρχεται από το dragan της αρχαίας Αγγλικής.

Προς απόδειξιν των λεχθέντων έχει σωθεί ένα σύγγραμμα του Ανσέλμου του Κλαιρβώ (Anselmus Claraevalensis, 1201-1252), ο οποίος υπήρξε μαθητής κάποιου βυζαντινού λογίου με το όνομα Μανουήλ Φυρλίγγος (+1229, ο συγκεκριμένος λόγιος δεν αναφέρεται πουθενά αλλού παρά μόνο στο συγκεκριμένο σύγγραμμα, η χρονολογία του θανάτου του δίνεται έμμεσα από τον 'Ανσελμο του Clairvaux επειδή αναφέρεται ότι «απεδήμησε εις Κύριον το έτος της συνόδου της Τουλούζης και της συντριβής της σατανικής αιρέσεως των Αλβιγινών») με τίτλο: De dractis, sive regulae scribendi epitomas opusculorum, librorum et variorum rudimentorum ("Περί δρακτών, ήτοι κανόνες περί του συγγράφειν επιτομάς εργασιών, βιβλίων και διαφόρων άλλων πραγματειών")•αυτό το σύγγραμμα αποτελεί μία συλλογή συμβουλών που απευθύνονται σε φοιτητές και αφορούν στην ορθή σύνταξη προσχεδίων εργασιών. Ο κώδικας στον οποίο σώζεται το σύγγραμμα είναι το αρχέτυπον (δεν υπάρχουν αντίγραφα) και βρίσκεται στην Bibliotheque Nationale στο Παρίσι (στον κώδικα Parisinus lat. 12.196), ανήκει σε εκείνους τους κώδικες που δεν έχουν περιγραφεί ακόμα σε έντυπο κατάλογο, υπάρχει όμως διαθέσιμη για τους μελετητές φωτογραφική αναπαραγωγή τους στην οποία ο αναγνώστης βρίσκει την παρατήρηση πως «οι εν Αγγλία και Γαλλία φοιτητές το προφέρουν dract ή draght ή draghm, γεγονός που προκαλεί συχνά σύγχυση» και την σύσταση προς όλους τους φοιτητές να μιλούν μεταξύ τους μόνο στη λατινική και να χρησιμοποιούν «την λατινική ορολογία και όχι το τοπικό ιδίωμα που έμαθαν στο σπίτι τους για να αποφευχθεί μία νέα Βαβέλ που θα γίνει αιτία να στερέψει στα χριστιανικά χείλη μια από τις γλώσσες των αγγέλων».

Από το σύγγραμμα του Ανσέλμου του Κλαιρβώ πληροφορούμαστε πως ήταν εν χρήσει και στην Αγγλία ένας τύπος draght ο οποίος προέκυψε από συμφυρμό των dractum και draghmum (Δρακτόν και δράγμα).

Εν συνεχεία ο τύπος draght μετατράπηκε σε draught από παρετυμολογική επιρροή της λέξης draught με την οποία είχε κάποια σημασιολογική συνάφεια. Έτσι ακολουθήθηκε η εξής πορεία:

δρακτόν/δράγμα > draghmum/dractum > draghm/dract > draght > draught > draft

Αυτή η περίπτωση δεν προσφέρει παρά μία ακόμα επιβεβαίωση της πολιτισμικής ακτινοβολίας του ελληνικού πολιτισμού και γλώσσας, θα ήταν χρήσιμο- έπειτα από την παραπάνω απόδειξη- οι καθηγητές και οι φοιτητές των αγγλικών και ελληνικών τουλάχιστον πανεπιστημίων να υιοθετήσουν τους τύπους dract και δρακτόν αντίστοιχα ως ελάχιστο φόρο τιμής στην υπερχιλιετή κιβωτό του πολιτισμού που υπήρξε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Σοφοκλής Καλλιμάνης, 18.07.2004
sokal@pathfinder.gr

Βιβλιογραφία:

Agnes, Michael, ed. in chief, Webster's New World College Dictionary, fourth edition, MacMillan, 1999.

Ayto, John, Dictionary of Word Origins, Arcade Publishing, 1990.

Ayto, John, 20th Century Words, Oxford University Press, 1999.

Barnhart, Robert K., ed., Barnhart Dictionary of Etymology, H.W. Wilson Co., 1988.

Buck, Carl Darlington, A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages, University of Chicago, 1949, reprinted 1988.

Constantinides, CN, Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early

Fourteenth Centuries, 1204-c.1310, Nicosia: Cyprus Research Centre, 1982.

Einhorn, E., Old French, a Concise Handbook, Cambridge Univ. Press, 1974.

Fowler, H.W., A Dictionary of Modern English Usage, Oxford Univ. Press, 1926.

Gildersleeve, Basil L., Gildersleeve's Latin Grammar, Macmillan & Co., 1895.

Gordon, E.V., An Introduction to Old Norse, 2nd ed., rev., Oxford University Press, 1956.

Grimm, Jacob, and Wilhelm Grimm Deutsches Worterbuch, Leipzig, S. Hirzel, 1911.

Hall, J.R. Clark, A Concise Anglo-Saxon Dictionary, Cambridge University Press, 1894, reprint with supplement by Herbert D. Meritt, 1984, University of Toronto Press.

Hatefeld, Adolphe, & Arsene Darmesteter, Dictionnaire General de la Langue Française, Paris, Librairie Delagrave, 1926.

Holthauzen, Ferd., Etymologisches Worterbuch der Englischen Sprache, Leipzig: Bernhard Tauchnitz, 1927.

Klein, Dr. Ernest, A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Co., 1971.

Κομίνης Αθ. Δ., Εισαγωγικά μαθήματα εις την βυζαντινήν φιλολογίαν, Εκδ. Βιβλιοπωλείον «Το Φιλολογικόν», Αθήναι.

Liddell, H. G. and Scott R., (eds.), Intermediate Greek-English Lexicon, Oxford Univ. Press, 1883.

Mencken, H.L., The American Language, Alfred A. Knopf, 4th ed., 1965.

Μπαμπινιώτης Γ., Εισαγωγή στη σημασιολογία, Αθήνα 1985.

Onions, C.T., ed., Shorter Oxford English Dictionary, Oxford Univ. Press, 1933.

Richard M., Repertoire des bibliotheques et des catalogues des manuscripts latines, Paris, 1958.

Shipley, Joseph T., The Origins of English Words, Johns Hopkins University Press, 1984.

Watkins, Calvert, ed., The American Heritage Dictionary of Indo-European Roots, 2nd ed., Houghton Mifflin Co., 2000.

Weekley, Ernest, An Etymological Dictionary of Modern English, John Murray, 1921; reprint 1967, Dover Publications.